Phật giáo
Việt Nam nằm trên đường giao lưu Ấn Độ - Trung Quốc. Khi Phật giáo từ Ấn Độ truyền ra nước ngoài theo hai đường Nam, Bắc thì Việt Nam tiếp xúc được với cả hai con đường truyền bá đó. Sử sách ghi năm 159 là năm đầu tiên người nước Thiên Trúc (tức Ấn Độ cổ đại) đến miền Trung Việt Nam. Năm 161 họ lại đến. Hiện còn những chứng tích về một nhà tu hành Ấn Độ tên gọi Khâu Đà La (Kaudra hay Ksu- dra) đến tu hành tại Dâu (tỉnh Bắc Ninh) lập nên sơn môn Dâu vào khoảng năm 187 đến năm 189. Như vậy, Phật giáo có thể đã du nhập trực tiếp từ Ấn Độ qua đường biển đến Việt Nam trong khoảng năm 159 đến năm 189, chủ yếu là dòng Nam Tông.
Phật giáo Bắc Tông ở Trung Quốc cũng đến Việt Nam và dưới ảnh hưởng này, tầng lớp tăng lữ Việt cũng đã đóng góp vào kho tàng lý luận Phật giáo, với những nhà sư nổi tiếng như Mâu Bác, Khương Tăng Hội...
Đặc biệt, một thời gian dài, dưới các triều đại Đinh, Lê, Lý, Trần (thế kỷ X, đến thế kỷ XIV) Phật giáo đã phát triển cực thịnh, trở thành quốc đạo, đóng góp rất lớn trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước. Nhiều nhà sư đã trực tiếp tham gia công việc triều chính như các sư Khuông Việt đời Đinh và Tiền Lê, Pháp Thuận đời Tiền Lê, Vạn Hạnh đời Lý... Vua Lý Thái Tổ nguyên cũng là một chú tiểu chùa Tiên Sơn.
Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông, tuy không xuất gia nhưng tham gia hai phái Thiền Vô Ngôn Thông và Thảo Đường. Đời nhà Trần, vua Trần Thái Tông, Trần Nhân Tông đều là những nhà Phật học lỗi lạc. Bản thân vua Trần Nhân Tông, sau khi chiến thắng Nguyên Mông đã xuất gia, sáng lập phái Thiền Trúc Lâm.
Thời kỳ này, chùa trở thành trung tâm văn hoá của làng xã, nhà sư đồng thời cũng là người hướng dẫn giáo dục về văn hoá, đạo đức.
Có thể nói rằng suốt đời Lý và hầu hết đời Trần, Phật giáo được coi là quốc giáo nên hoạt động sôi nổi, khắp nơi. Làng nào cũng có chùa, có tháp. Người ta học chữ, học kinh, hội hè, họp chợ ngay ở trước chùa. Hội chùa là một hoạt động văn hoá hơn là hoạt động tôn giáo. Biết bao mối duyên lành được se kết trong vườn chùa. Chùa làng quả đã từng một thời đóng vai trò trung tâm văn hoá tinh thần của cộng đồng làng xã.
Đến thế kỷ XV, Nho giáo thay chân Phật giáo trong lĩnh vực thượng tầng xã hội. Phật giáo từ giã cung đình nhưng vẫn vững vàng trong làng xã. Đình xuất hiện trở thành trung tâm hành chính của làng nhưng chùa vẫn là niềm tin và hy vọng của nhiều cộng đồng dân cư.