Lễ Khao lề Thế lính Hoàng Sa
Vào khoảng đầu thế kỷ XVII, nhận thấy tầm quan trọng của việc mở mang bờ cõi và nguồn tài nguyên quý giá ở vùng biển Đông của Tổ quốc, đặc biệt là tại quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, các chúa Nguyễn đã thành lập “đội Hoàng Sa” gồm 70 dân đinh giỏi nghề đi biển ở các làng An Vĩnh và An Hải trên đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi để giương buồm vượt sóng ra khơi tìm kiếm hải vật, sản vật, đo đạc thủy trình, tuần phòng trên biển đảo, đồng thời cắm cột mốc, dựng bia chủ quyền trên quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Cứ vào tháng 2 hoặc tháng 3 âm lịch, đội lính này nhận lệnh đi và đến tháng 8 âm lịch trở vè cửa Eo (nay thuộc cửa Thuận An thuộc tỉnh Thừa Thiên Huế) để nộp các loại hải vật quý giá cho triều đình. Đội Hoàng Sa sau này được củng cố thành Thủy quân Hoàng Sa (kiêm quản “đội Bắc Hải”, có nhiệm vụ khai thác vùng biển Hoàng Sa và Trường Sa). Trong suốt 3 thế kỷ, đã có hàng vạn người lính Thủy quân Hoàng Sa vượt qua sóng gió, bão tố để thực thi nhiệm vụ giữ gìn chủ quyền lãnh thổ ở 2 quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Theo ghi chép trong gia phả của các tộc họ có người đi lính Hoàng Sa trên đảo Lý Sơn thì đã có rất nhiều người lính ra đi không trở về. Hình ảnh những khu mộ chiêu hồn không xác người (mộ gió) của các tộc họ Phạm Quang, Phạm Văn, Võ Văn,… trên đảo Lý Sơn là một minh chứng bi hùng.
Để tưởng nhớ những người lính đã hy sinh khi làm nhiệm vụ và ý nguyện cầu bình an cho những lính mới, vào tháng 2 âm lịch hằng năm, người dân đảo Lý Sơn lại tổ chức Lễ Khao lề Thế lính Hoàng Sa thu hút sự tham gia của các tộc họ có người đi lính trên đất đảo. Khao lề là lệ khao định kỳ hằng năm, còn thế lính là nghi lễ cúng thế mạng cho những người lính thủy quân Hoàng Sa. Lễ Khao lề Thế lính Hoàng Sa còn để cúng tế tổ tiên, tế lễ và tưởng nhớ những người đi lính Hoàng Sa, Trường Sa đã khuất.
Chiều ngày 19/2 âm lịch (khoảng 17h), con cháu các tộc họ tập trung tại nhà thờ họ để dự lễ nhập yết. Nhạc lễ trong lễ tế gồm trống cái, chiêng, trống bồng, cặp sinh tiền, kèn, chiêng, chập chõa. Một hồi trống vang lên, lễ nhập yết chính thức bắt đầu. Sau khi trưởng tộc đọc văn tế và thực hiện nghi thức dâng rượu, con cháu sẽ lần lượt vào bái lạy tổ tiên. Lễ nhập yết kéo dài trong khoảng 1 giờ, sau đó, các tộc họ chuan bị sửa sang lễ vật cho buổi tế chính.
Đúng 0h ngày 20/2 âm lịch, Lễ Khao lề Thế lính Hoàng Sa chính thức bắt đầu bởi 0h được xem là thời khắc linh thiêng, chuyển giao giữa hai ngày, mọi lời nguyện cầu vào thời điểm này sẽ hiệu nghiệm. Thầy pháp điều hành lễ tế, trưởng tộc và trưởng các chi phái đứng hầu thần. Lễ vật trong lễ tế chính thường có: trầu, rượu, hoa quả, thịt, cá, gạo, muối, mắm, nếp nổ, bánh khô…; và đặc biệt là chiếc thuyền tre có đế làm bằng than cây chuối gắn đầy đủ buồm, cờ, phướn, hình nộm (hình nhân thế mạng) bằng khung tre dán giấy ngũ sắc và linh vị ghi tên tuổi của những người trong họ tộc đã hy sinh khi đi lính Hoàng Sa.
Sau khi cúng tế và làm các nghi thức bùa phép trước đàn thờ, gửi tên tuổi và linh hồn người sống sắp đi lính vào hình nộm, cúng phát lương, phát hịch, đốt vàng bạc cho binh lính, thầy pháp sẽ đặt các hình nộm vào thuyền và bắt đầu lễ rước ghe bầu. Đi đầu là những thanh niên mang cờ, phướn, tiếp theo là bốn thanh niên khiêng thuyền lễ, theo sau là thầy pháp, tộc trưởng, trưởng các chi phái và đoàn người gồm bà con trong tộc họ, những người trong làng cùng đội chiêng trống. Tại cửa biển trên đảo, sau khi thầy pháp vái tạ tứ phương, chiếc thuyền được đem thả xuống nước với ý nghĩa sinh mạng và tàu thuyền của đội lính Hoàng Sa đã được hiến tế cho thần linh, mọi rủi ro được xua đuổi và những người lính ra khơi sẽ trở về bình an. Kết thúc lễ tế (khoảng rạng sáng ngày 20), mọi người sẽ quay lại nhà thờ họ dự tiệc đãi.
Bên cạnh Lễ khao lề Thế lính Hoàng Sa tại các tộc họ, trong những năm gần đây, chính quyền địa phương cùng các tộc họ cùng tổ chức Lễ Khao lề Thế lính của cộng đồng dân cư đảo Lý Sơn vào cuối tháng 3 âm lịch hằng năm với quy mô lớn hơn, thu hút đông đảo du khách và người dân địa phương về dự. Lễ Khao lề Thế lính Hoàng Sa đảo Lý Sơn được tổ chức ở Âm linh tự hoặc đình làng An Vĩnh với các nghi lễ tương tự như ở các tộc họ, kết hợp với các sinh hoạt văn hóa như: lễ cầu siêu, hội hoa đăng, hát bội, múa lân, lễ rước và lễ hội đua thuyền tứ linh truyền thống.
Tháng 4/2013, Lễ Khao lề Thế lính Hoàng Sa đã được xếp hạng Di sản Văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Lễ hội không chỉ góp phần khẳng định chủ quyền của Việt Nam đối với 2 quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa mà qua đó còn bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, đồng thời giáo dục truyền thống tự tôn dân tộc và các giá trị nhân văn sâu sắc đến mọi tầng lớp nhân dân.